Wprowadzenie

Zrównoważony rozwój oznacza takie postępowanie ludzi i organizacji, aby dla przyszłych pokoleń zachować naszą planetę taką, jaką my znamy ją dziś. Aby sprostać wyzwaniu nakreślonemu w koncepcji zrównoważonego rozwoju potrzebny jest konsensus wszystkich uczestników rynku dotyczący stanowienia i przestrzegania norm i standardów w zakresie dalszego eksploatowania środowiska naturalnego i życia społecznego.

Do niedawna w Unii Europejskiej obowiązywała koncepcja zrównoważonego rozwoju, bardziej znana pod nazwą społecznej odpowiedzialność organizacji (corporate social responsibility – CSR), według której przedsiębiorstwa w swojej działalności dobrowolnie  uwzględniły problematykę społeczną i ekologiczną (dobrowolność, rozumiana jako przywilej, nie zobowiązanie, czy przymus). W nowej koncepcji społeczną odpowiedzialność określa się jako odpowiedzialność przedsiębiorstwa za jego wpływ na społeczeństwo. W koncepcji tej chodzi o to, aby zachować równowagę pomiędzy interesem przedsiębiorstwa, a interesem społecznym. (Dobrobyt przedsiębiorstwa nie może stać w sprzeczności z oczekiwaniami społecznymi). Można pokusić się o stwierdzenie, że CSR to inicjatywa obywatelska przedsiębiorstwa, która zaspakaja potrzeby społeczne. Dynamiczny proces, który wyzwala w przedsiębiorstwach kreatywność, czego objawem są innowacyjne rozwiązania zaspakajające potrzeby społeczeństwa. (Przedsiębiorstwo, które nie nadąża za zmianami zachodzącymi w otoczeniu, skazuje się na niebyt). CSR wpisane w wizję i misję przedsiębiorstwa, świadczy o jego dalekowzroczności. Takie przedsiębiorstwo wie co robić i jak to robić. A wytworzone przez nie produkty i usługi zaspakajają zarówno podstawowe potrzeby klientów, jak i szeroko rozumiane potrzeby społeczne. CSR najlepiej się spełnia, kiedy przedsiębiorcy i społeczność (jej reprezentanci: samorządy i organizacje pozarządowe) potrafią się porozumieć, skupić uwagę na tym, co łączy, a nie na tym, co dzieli. Wówczas CSR nie jest ideą fixe.

W korporacjach CSR ewaluowała od filantropii po świadome planowanie strategii zachowań społecznie odpowiedzialnych. Korporacje, dość szybko zrozumiały, że partycypowanie w zachowania społecznie odpowiedzialne to dobra inwestycja na przyszłość. To także sposób na uzyskanie „rozgrzeszenia” ze strony społeczności, za zachowania dotąd – świadomie, bądź nie – społecznie nieakceptowane. To sposób na zjednywanie sobie społeczności na czas, kiedy przyjdzie się firmie zmierzyć z kryzysem.

Podstawową charakterystyką odpowiedzialności społecznej jest dążenie organizacji do uwzględniania kwestii społecznych i środowiskowych w procesach decyzyjnych oraz  ponoszenia odpowiedzialności za wpływ podejmowanych przez nią decyzji i działań na społeczeństwo i środowisko. Odpowiedzialny biznes poszukuje synergii pomiędzy trzema obszarami funkcjonowania przedsiębiorstwa: ekonomicznym, środowiskowym i społecznym.

W Polsce koncepcja CSR rozwija się od kilkunastu lat. Jednym z pierwszych ośrodków akademickich, który zaczął zajmować się tą tematyką była Akademia Leona Koźmińskiego. Najbardziej znaną organizacją pozarządową, która promuje CSR i wspiera jego rozwój, a także edukuje studentów, prowadzi badania, realizuje projekty z firmami partnerskimi jest powstałe w 2001 roku Forum Odpowiedzialnego Biznesu, które od 2002 roku wydaje publikację „Odpowiedzialny biznes w Polsce. Dobre praktyki”. Kolejne edycje tego raportu pokazują, jak dynamicznie przez ostatnie lata rozwija się rynek CSR w Polsce.

Uzasadnienie wyboru tematu badań

Ogólnie znajomość rozwiązań CSR dotyczących dbania o zatrudnienie i warunki pracy deklaruje 38,7% przedsiębiorstw (PKPP Lewiatan 2010 rok – kraj). Według rankingu Odpowiedzialnych Firm z 2010 roku na 70 przedsiębiorstw uczestniczących w badaniach tylko dwadzieścia pochodziło z Polski. Wśród nich nie było żadnej firmy z województwa warmińsko-mazurskiego. Spośród przedsiębiorstw, którym nie jest obca problematyka społecznej odpowiedzialności organizacji 40% deklaruje, że rozmawia z pracownikami o etyce biznesu, tylko 20% firm posiada strategię CSR (PARP 2010).

W województwie warmińsko – mazurskim, jedną z pierwszych organizacji, która podjęła się propagowania i popularyzowania CSR był i nadal jest Region Warmińsko – Mazurski NSZZ „Solidarność” w Olsztynie. Organizacja ta współpracowała w ramach partnerstwa międzynarodowego włosko – polskiego partnerstwa Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. <<Partnerzy włoscy realizowali projekt pt. „Wspomaganie procesów innowacyjnych w małych i średnich przedsiębiorstwach: małe przedsiębiorstwo jako skuteczny nośnik zrównoważonego rozwoju”. Partner polski natomiast realizował projekt pt. „Wspieranie zakładów  restrukturyzowanych i ich pracowników”, i w ramach współpracy ponadnarodowej czerpał wiedzę na temat badania działań w obszarze CSR i zapoznał się z dobrymi praktykami Partnera włoskiego <<”[1][s.71]. Obecnie Region Warmińsko-Mazurski NSZZ „Solidarność” wraz z Fundacją „Instytut Społecznej Odpowiedzialności Organizacji” i Bułgarską Izbą Branżową Przemysłu Maszynowego (przemysł maszynowy, precyzyjny, elektrotechniczny) realizuje kolejny projekt pt.: Wymiana dobrych praktyk w obszarze CSR branży maszynowej z Polski i Bułgarii. Przewodnik dobrych praktyk.

Przemysł maszynowy wymaga modernizacji, a ta wymaga od pracowników wysokich kwalifikacji zawodowych, efektywnego zarządzania potencjałem pracowników przez kierowników, bezpiecznych warunków pracy i wdrożenia nowego podejścia w zakresie zrównoważonego rozwoju. Firmy z branży elektromaszynowej potrzebują rozwiązań, które umożliwią im wdrożenie inwestycji zgodnie ze zrównoważonym rozwojem. Według danych WUP Olsztyn (2011 r.) branża przemysłowa rozwija się, generuje 12,1% nowych ofert pracy, przychody w V.2011 roku wzrosły o 18,4% a wydajność pracy 1 zatrudnionego wzrosła o 13,6% w stosunku do V.2010 roku.

Branża elektromaszynowa, aby mogła się dynamicznie rozwijać i modernizować musi wpisać w swoją strategię zrównoważony rozwój. Zrównoważony rozwój wymaga kapitału, który po części można pozyskać w otoczeniu. Kapitał ten tworzą równie dobre praktyki. Stąd potrzebna  szerokiej promocji CSR, rozumianej jako zachęta do poznawania i porównywania przez przedsiębiorców modeli i dobrych praktyk w zakresie CSR. Promocja ta powinna pobudzić procesy innowacyjne w przedsiębiorstwach.

W przedsiębiorstwach wiedza o CSR jest powiązana z ich wielkością. Podobnie wśród pracowników, jest tym głębsza im większe przedsiębiorstwo. I nie dlatego, że większe przedsiębiorstwo zatrudnia więcej pracowników, ale dlatego, że większe przedsiębiorstwa operują na rynkach międzynarodowych i globalnych. Nawiązują kontakty biznesowe z firmami, które często działania CSR mają zapisane w swoich strategiach działania. A jednym z warunków nawiązania współpraca jest wypełnienie faktami treści CSR zapisanych w tych strategiach. W ten sposób wiedza o CSR jest importowana przez polskie firmy. Poza tym Polska, poprzez różne programy unijne, wiedzę CSR wśród polskich przedsiębiorstw popularyzuje i promuje, czego przykładem jest przedmiotowy projekt, jeden z wielu, w którym uczestniczy województwo warmińsko – mazurskie i w ramach którego wiedzą i doświadczeniem z zakresu CSR dzieli się Bułgarska Izba Branżowa Przemysłu Maszynowego z  Sofii.

Korzyści dla interesariuszy z tytułu udziału w projekcie to m. in., nawiązanie współpracy z innymi przedsiębiorstwami uczestniczącymi w projekcie, a także skuteczniejsze promowanie CSR w województwie warmińsko-mazurskim, w którym CSR jest mało wykorzystywane jako czynnik sukcesu rynkowego, stanowiący o konkurencyjności i potencjale rozwoju firm.

Przedmiot, cel badań i hipoteza badawcza

Przedmiot badań: wiedza i praktyczne zastosowanie rozwiązań społecznie odpowiedzialnych, szczególnie z zakresu organizowania stanowisk pracy, ochrony środowiska i inicjatyw lokalnych, wśród przedsiębiorstw branży elektromaszynowej w Bułgarii i w Polsce w województwie warmińsko – mazurskim (podmiot badań).

Podmiot badań: przedsiębiorstwa branży elektromaszynowej w Polsce, w województwie warmińsko – mazurskim i w Bułgarii. Badania przeprowadzono w ranach Priorytetu: VIII. Regionalne kadry gospodarki, Działania: 8.1. Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie, Poddziałania: 8.1.3. Wzmacnianie lokalnego partnerstwa na rzecz adaptacyjności, w województwie warmińsko – mazurskim.

Projekt nt. „Wymiany dobrych praktyk w obszarze CSR branży elektromaszynowej z Polski i Bułgarii. Przewodnik wdrażania społecznej odpowiedzialności”.

Partner projektu: Bułgarska Izba Branżowa – przemysłu Maszynowego z siedzibą w Sofii. Cel badań:

1. Porównanie podobieństw i różnic w poziomie wiedzy i praktycznym zastosowaniu rozwiązań społecznie odpowiedzialnych w polskich i bułgarskich przedsiębior-stwach branży elektromaszynowej. Szczególnie z zakresu organizowania stanowisk pracy, ochrony środowiska i  inicjatyw lokalnych.
2. Kształtowanie bezpiecznych i dobrych warunków pracy poprzez zawiązanie sieci współpracy i wypracowanie modelu skutecznego upowszechniania rozwiązań CSR – w oparciu o doświadczenie Bułgarskiej Izby Branżowej.

Model ten będzie skierowany do przedsiębiorców i zarządzających z branży elektromaszynowej.

Jednym z ważniejszych rezultatów badań będzie rozpowszechnienie wśród organizacji pracowników i pracodawców branży elektromaszynowej województwa warmińsko-mazurskiego dobrych praktyk z obszaru zrównoważonego rozwoju, w szczególności w zakresie organizowania stanowisk pracy, ochrony środowiska i  inicjatyw lokalnych.

Z badań przeprowadzonych we Włoszech wynika, że „CSR jest częstokroć praktyką spontaniczną, strategicznie nie wyodrębnioną, ale powszechnie stosowaną”[2]. Ten nieformalny wniosek, w opracowaniu, przyjęty został jako hipoteza główna. Poddaliśmy go weryfikacji w przedsiębiorstwach operujących w branży elektromaszynowej w województwie warmińsko – mazurskim oraz w branży maszynowej w Bułgarii. Wniosek ten zainspirował nas na tyle, że postanowiliśmy poszukać odpowiedzi na pytanie, czy w Polsce jest podobnie. A sprowokowało nas do tego stwierdzenie autorów badań, że „Takie nieformalne i nieświadome poczynania, wydają się być czysto włoską cechą, zwłaszcza w sferze małych przedsiębiorstw” [3]. Według nas, nie jest to li tylko włoska cecha. Aby ten pogląd zweryfikować opracowano kwestionariusz badawczy. Oparto się w nim o treści wyspecyfikowane w tabelach i na wykresach znajdujących się w „sprawozdaniu” z badań przeprowadzonych przez Uniwersytet Boccioni w ścisłej współpracy z partnerami projektu: Krajową Izbą Rzemiosła (CNA ECIPE, jej agendami CNA Impresa Sensibile, ETIPAR i Comes), a także z udziałem lokalnych organizacji CNA z Emilii-Romanii, Syrakuzy, Arezzo, i regionu Toskanii[4].

Badania przeprowadzone we Włoszech miały na celu rozpoznanie rzeczywistych działań przedsiębiorstw w ramach prowadzonej przez nie polityki CSR. Natomiast celem naszego badania[5] jest porównanie podobieństw i różnic w poziomie wiedzy i praktycznym zastosowaniu rozwiązań społecznie odpowiedzialnych, szczególnie z zakresu organizowania stanowisk pracy, ochrony środowiska i inicjatyw lokalnych. Badanie to realizowane jest w ramach projektu „Wymiany dobrych praktyk w obszarze CSR branży elektromaszynowej z Polski i Bułgarii. Przewodnik wdrażania społecznej odpowiedzialności”. Przeprowadzono je równolegle w Polsce, w województwie warmińsko – mazurskim i w Bułgarii w okresie od maja do lipca 2012 roku. Przeprowadzającymi badanie są Region Warmińsko – Mazurski

NSZZ „Solidarność”, który powołał w tym celu zespół badawczy oraz Bułgarska Izba Branżowa – przemysłu maszynowego z siedzibą w Sofii, zrzeszająca około 300 przedsiębiorców z terenu Bułgarii.

Metody  i opis badań

Przed przystąpieniem formalnym do badań dokonano przeglądu literatury przedmiotu, w tym dokumentów Urzędów statystycznych, instytucji rynku pracy, prasy lokalnej oraz raportów.  Następnie przeprowadzono rozmowy, wywiady, obserwacje. Zebrany w ten sposób materiał empiryczny posłużył do opracowania kwestionariusza, a ten do przeprowadzenia badań ankietowych, które realizowano w okresie maj – czerwiec 2012 roku, równolegle w Polsce w województwie warmińsko – mazurskim i w Bułgarii. Dalej, dokonano analizy ilościowej i jakościowej zebranego materiału empirycznego. Opracowano raport, w którym przedstawiono wyniki i wnioski z badań. W badaniach udział wzięło 202 respondentów, 170 (84,16%) z Polski i 32 (1,84%) z Bułgarii. Dla celów porównawczych z pośród 170 kwestionariuszy wylosowano 64, aby zachować reprezentatywność firm biorących udział w badaniach – tabela 1A.

Tabela A

Rodzaj firm – wyniki losowania próby

Rodzaje działalności prowadzone w firmach biorących udział w badaniach przedstawiono poniżej w formie dwóch oddzielnych specyfikacji. Pierwsza dla województwa warmińsko – mazurskiego, druga dla Bułgarii. W kwestionariuszu wypełnionym przez respondenta bułgarskiego reprezentującego mikroprzedsiębiorstwo nie podano rodzaju prowadzonej działalności.

Rodzaj działalności – specyfikacja dla województwa warmińsko – mazurskiego

Firmy mikro (1 – 9 zatrudnionych)

Produkcja:

•  maszynowa,
•  optyka.

Usługi:

•  handel i usługi,
•  elektryczne,
•  instalacje elektryczne,
•  grzejnictwo elektryczne,
•  osprzęt elektryczny,
•  mechaniczne,
•  techniczne,
•  montaż materiałów elektroinstalacyjnych,
•  elektromontaż,
•  urządzenia elektryczne,
•  usługi komputerowe,
•  oprogramowania,
•  samochody,
•  technologia maszyn spożywczych.

Firmy małe ( 10 – 49 zatrudnionych)

Produkcja:

•  armatury,
•  maszyn,
•  urządzeń i linii technologicznych i wentylacyjnych,
•  urządzeń precyzyjnych.

Usługi:

•  chłodniczo – klimatyzacyjne,
•  elektromontaż,
•  elektroniczne,
•  elektryczne,
•  handel materiałami i urządzeniami budowlanymi,
•  logistyka,
•  monitoring dźwigów,
•  naprawa maszyn,
•  obróbka części metalowych,
•  obróbka metali,
•  obsługa targów wystawiających maszyn,
• produkcyjno – handlowe,
•  projektowanie automatyki przemysłowej,
•  projektowanie systemów zasilania,
•  projektowanie układów scalonych,
•  spedycja międzynarodowa,
•  transport – spedycja,
•  usługi elektryczne.

Firmy średnie (50 – 249 zatrudnionych)

Produkcja:

•  elektromaszynowa,
•  elektrotechniki,
•  elementów i systemów zasilania,
•  kontrolne – narzędzia produkcja,
•  maszyn budowlanych,
•  maszyn dla innych działów gospodarki,
•  maszyn introligatorskich,
•  maszyn urządzeń dla przemysłu spożywczego,
•  maszyn,
•  motoryzacyjna,
•  naprawa silni- remont dźwigów,
•  produkcja specjalna,
•  przetwórstwo tworzyw sztucznych,
•  silników spalinowych,
•  urządzeń do pomiarów nośników energii,
•  budowlano – montażowa.

Firmy duże ( ponad 250 zatrudnionych)

Produkcja:

•  aparatury i systemów łączności,
•  elektroniki,
•  jachtów i motorówek,
•  maszyn dla rolnictwa i leśnictwa,
•  motoryzacyjna,
•  naukowo elektromaszynowa,
•  opon samochodowych.

Rodzaj działalności – specyfikacja dla Bułgarii

Firmy mikro (1 – 9 zatrudnionych)

Produkcja:

Firmy małe ( 10 – 49 zatrudnionych)

Produkcja:

•  hydrauliki,
•  maszyn budowlanych.

Firmy średnie (50 – 249 zatrudnionych)

Produkcja:

•  budowa maszyn,
•  hydrauliki,
•  maszyn budowlanych,
•  maszyn rolniczych,
•  obróbka metali,
•  metalowa
•  odlewnicza,
•  samochodów,
•  urządzeń domowych.
•  wyposażenia elektrycznego dla ciężarówek.

Firmy duże ( ponad 250 zatrudnionych)

Produkcja:

•   żeliwa (odlewów).
•  akcesoria domowych,
•  elektro-spawalnicza (spawanie rur stalowych i aluminiowych) oraz zabezpieczanie galwanizacyjne,
•  maszyn,
•  narzędzi,
•  optyki,
•  rur albuminowych i stalowych,
• turbin wodnych,
•  wyposażenia elektrycznego,
•  wyposażenia sanitarnego,
•  wyposażenia wodnokanalizacyjnego.

W tabelach IAA i IBB zestawiono firmy operujące w poszczególnych sektorach według lat prowadzenia działalności gospodarczej. W obu grupach zdecydowanie dominują przedsiębiorstwa średnie i duże o stażu 21  lat i więcej.

   Tabela IAA

Od ilu lat firma prowadzi działalność? – Polska

Tabela IBB

Od ilu lat firma prowadzi działalność? – Bułgaria

Gdzie poszczególne symbole oznaczają:

1. do roku
2. 2-5 lat
3. 6-10 lat
4. 11-15 lat
5. 16-20 lat
6. 21 lat i więcej

W tabelach IIAA i IIBB badane przedsiębiorstwa zestawiono według formy prowadzenia działalności gospodarczej. W Polsce dominujące formy prawne to spółki: z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjne. Natomiast w Bułgarii, spółka akcyjna i jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej.

Tabela IIAA

Forma prawna firm pod jaką prowadzona jest działalność gospodarcza – Polska

Tabela IIBB

Forma prawna firm pod jaką prowadzona jest działalność gospodarcza – Bułgaria

gdzie:

1.Spółka jawna

2. Spółka komandytowa

3. Spółka partnerska

4. Spółka komandytowo-akcyjna

5. Spółka akcyjna

6. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością

7. Jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej

8. Osoba fizyczna prowadzącą działalność gospodarczą

Z kolei w tabelach IIIAA i IIIBB zestawiono firmy według rynków, na których działają. W przypadku przedsiębiorstwa polskich dominują firmy prowadzące swoją działalność na rynkach europejskich, w przypadku firm bułgarskich zarówno na rynkach europejskich, jak i na rynku globalnym.

Tabela IIIAA

Na jakim rynku działa firma – Polska

Tabela IIIBB

Na jakim rynku działa firma – Bułgaria

gdzie poszczególne symbole oznaczają rynek:

1. Lokalny
2. Regionalny
3. Ogólnopolski
4. Europejski
5. Globalny

Aby zweryfikować hipotezę główną: CSR jest częstokroć praktyką spontaniczną, strategicznie nie wyodrębnioną, ale powszechnie stosowaną sformułowano dziewięć następujących hipotez cząstkowych:

Hipoteza 1: Podstawowym źródłem wiedzy o CSR jest Internet.

Hipoteza 2: Działania CSR przedsiębiorcy i pracownicy kojarzą z certyfikowaniem prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej.

Hipoteza 3: Motywacja i korzyści kojarzone z CSR  to poprawa wizerunku firmy.
Hipoteza 4: Wspólnym wyróżnikiem CSR wśród firm jest troska o środowisko naturalne.
Hipoteza 5: Główną przyczyną nie upowszechniania wiedzy CSR wśród pracowników firmy jest niewłaściwy obieg informacji.

Hipoteza 6: Polityka środowiskowa to działania przyczyniające się do upowszechniania CSR.

Hipoteza 7: Działania przedsiębiorstwa w zakresie CSR na rzecz pracowników skupiają się głównie na szkoleniach i dokształcaniu pracowników.

Hipoteza 8: Działania CSR w stosunku do klientów i dostawców  zorientowane są głównie na dobór dostawców  pod kątem certyfikatów jakości.

Hipoteza 9: Działania CSR przedsiębiorstw na rzecz łączności firmy z lokalną społecznością polegają przede wszystkim na sponsorowaniu inicjatyw kulturalnych i sportowych.

Sformułowane powyżej hipotezy cząstkowej posłużyły do sformułowania dziewięciu głównych pytań problemowych, zawierających po kilka pytań problemowych cząstkowych i ich umieszczeniu w kwestionariuszu badawczym:

1. Jakie jest źródło wiedzy o CSR w przedsiębiorstwach?

2. Jaki zakres / działania są przez przedsiębiorcę / pracownika kojarzone z CSR?

3. Jakie motywacje i jakie korzyści kojarzone są  z przyjęciem społecznej odpowiedzialności?

4. Jakie inicjatywy podejmuje przedsiębiorca – świadomie lub nieświadomie –  w ramach CSR?

5. Co przeszkadza w upowszechnianiu CSR?

6. Jakie działania mogłyby przyczynić się do lepszego upowszechnienia CSR?

7. Jakie są działania przedsiębiorstwa na rzecz pracowników.

8. Jakie działania przedsiębiorstwa podejmują w stosunku do klientów i dostawców.

9. Jakie działania podejmują przedsiębiorstwa w ramach łączności z lokalną społecznością.

Respondent udzielał odpowiedzi na powyższe pytania zakreślając dowolną ilość pytań cząstkowych.

Wyniki i wnioski z badań

1)      Respondenci z obu krajów wiedzę o CSR czerpią głównie z Internetu (w Polsce –  27,93%, w Bułgarii – 23,73%) (pytanie 1). Innym podobieństwem jest niemalże identyczny udział informacji od pracowników i/lub kadry zarządzającej (Polska – 17,12%, Bułgaria – 16,95%) oraz niewielki wpływ administracji publicznej i organi-zacji non-profit (NGO) (Polska – 4,5%, Bułgaria – 6,7%). Różnice wiążą się z tym, że w Polsce drugim – pod względem częstotliwości stosowania źródłem wiedzy o CSR – są kursy i szkolenia (22,55%),  natomiast w Bułgarii informacje branżowe (20,34%) i środki przekazu publicznego (18,64%) (tabela 1).

2)      W kwestii zakresu i działań najczęściej kojarzonych przez przedsiębiorcę oraz pracownika z CSR (pytanie 2) zarysowują się różnice między respondentami z obu krajów. W Polsce CSR najczęściej kojarzony jest z dobrowolnymi certyfikatami środowiskowymi, społecznymi, jakości (15,81%), w Bułgarii natomiast z wprowadzeniem kodeksu zachowań /regulaminów wewnętrznych (11,48%). W obu krajach na drugim miejscu znalazła się polityka szkolenia zasobów ludzkich (w Polsce – 11,16%, w Bułgarii – 10,05%). Inne podobieństwa dotyczą równie niewielkiego udziału w badanych firmach z obu krajów darowizn, sponsoringu, filantropii (w Polsce – 6,05%, w Bułgarii – 6,22%) oraz inwestycji na rzecz lokalnych wspólnot (w Polsce – 6,51%, w Bułgarii – 5,26%). Pozostałe różnice odnoszą się do kolejności innych działań uważanych przez respondentów za przejaw CSR. W Polsce są to odpowiednio: działania prospołeczne (9,76%), polityka na rzecz równouprawnienia (8,37%) oraz polityka współuczestnictwa pracowników i związków zawodowych (7,91%). W Bułgarii respondenci na kolejnych pozycjach najczęściej wskazują: inicjatywy z zakresu opieki nad klientem/dialog z klientem (8,61%), należyte wywiązywanie się ze zobowiązań (8,13%) oraz politykę jawności danych o wynikach przedsiębiorstwa (7,66%). Poza tym polscy ankietowani w znacznie mniejszym (znikomym) stopniu niż bułgarscy z działaniami społecznie odpowiedzialnymi wiążą wprowadzanie instrumentów zapobiegających łapownictwu (2,33%), współpracę z organizacjami non-profit (2,79%) oraz inicjatywy z zakresu opieki nad klientem/dialog z klientem (3,72%) (tabela 2).

3)      W przypadku motywacji i korzyści kojarzonych z wdrożeniem CSR (pytanie 3) zauważyć można różnice w opiniach przedsiębiorców polskich i bułgarskich. Ci pierwsi za najważniejsze uznają: poprawę wizerunku i renomy firmy (19,63%), lepszą atmosferę w zakładzie i lepsze stosunki ze związkami zawodowymi (13,40%), w dłuższej perspektywie zwiększenie obrotów i dochodów firmy (12,92%), redukcję kosztów zarządzania i większą efektywność wykorzystania zasobów (11,00%), wzmocnienie lojalności klientów (10,53%). Ci drudzy natomiast stawiają przede wszystkim na lepszą efektywność i lojalność pracowników (20,57%), następnie – ale w zdecydowanie mniejszym stopniu – na poprawę wizerunku i renomy firmy (10,86%), lepszą atmosferę w zakładzie i lepsze stosunki ze związkami zawodowymi (10,28%), wzmocnienie lojalności klientów (9,14%) (tabela 3).

4)      Na pytanie, jakie inicjatywy podejmuje przedsiębiorca – świadomie lub nieświadomie –  w ramach CSR (pytanie 4), odpowiedzi udzieliło 60,94% respondentów z Polski (tabela 4a), i 53,13% respondentów z Bułgarii (tabela 4b). Strukturę respondentów ze względu na wielkość rynku, na którym działają firmy badanych zestawiono w tabelach: 4aa – dla Polski i 4bb – dla Bułgarii.

Tabela 4a

Jakie inicjatywy podejmuje przedsiębiorca – świadomie lub nieświadomie –  w ramach CSR?

W grupie  – POLSKA

Tabela 4b

Jakie inicjatywy podejmuje przedsiębiorca – świadomie lub nieświadomie –  w ramach CSR?

W grupie – BUŁGARIA

Tabela 4aa

Jakie inicjatywy podejmuje przedsiębiorca – świadomie lub nieświadomie –  w ramach CSR?

W sektorze MŚP + D – POLSKA

Tabela 4bb

Jakie inicjatywy podejmuje przedsiębiorca – świadomie lub nieświadomie –  w ramach CSR?

W sektorze MŚP + D BUŁGARIA

Inicjatywy podejmuje przez przedsiębiorcę – świadomie lub nieświadomie – w ramach CSR wymienione przez polskich respondentów z województwa warmińsko – mazurskiego kształtują się następująco:

Firmy mikro (1 – 9 zatrudnionych). Kursy, szkolenia, wyjazdy integracyjne. Działania podejmowane na rzecz ochrony środowiska naturalnego. Wspieranie rozmaitych inicjatyw. Inwestycja w rozwój pracowników. Uczciwy marketing. Działanie firmy zgodnie z prawem. Materiały informacyjne, programy szkolenia. Wprowadzenie dobrych praktyk w celu zoptymalizowania procesu produkcji

Firmy małe (10 – 49 zatrudnionych). Ulepszenie technologii, wprowadzenie certyfikacji. Szkolenia pracowników, kursy. Szkolenia, kursy, prowadzenie certyfikacji, ulepszenia technologiczne. Ograniczniki zużycia wody. Sponsorowanie domów dziecka. Dofinansowanie do badań i leczenia pracowników. Monitoring. Sponsorowanie akcji typu konkursy. Ochrona praw człowieka, dbanie o dobro klienta. Ograniczenie zużycia surowców i energii oraz niebezpiecznych odpadów. Inicjatywy nastawione na klientów i pracowników. Lojalność wobec klientów i pracowników. Poszanowanie środowiska naturalnego.

Podejmowanie działalności charytatywnej oraz działań na rzecz ochrony środowiska. Dobór odpowiednich partnerów i klientów. Sponsoring lokalny, organizowanie wydarzeń (eventów) rozrywkowych dla pracowników, oszczędne gospodarowanie materiałami eksploatacyjnymi.

Doroczny festyn dla klientów indywidualnych i współpracujących. Prowadzenie kursów, certyfikatów i szkoleń. Inwestycje w pracowników, próby uzyskania certyfikatów jakości. Szkolenia branżowe, kursy pracowników i praktykantów. Kursy i szkolenia. Regulamin wewnętrzny.
Firmy średnie (50 – 249 zatrudnionych). Działanie zgodne z normami. Ograniczenie produkcji niebezpiecznych odpadów. Na rzecz ochrony środowiska. Sponsorowanie szpitali dziecięcych i przedszkoli. Udział w lokalnych inicjatywach (akcji obywatelskich). Dofinansowanie leczenia pracowników i ich rodzin. Dofinansowanie szkolenia dla pracowników. Sadzenie drzewek (szkółki). Informacja dla załogi, szkolenia, nauka języków obcych. Ochrona środowiska naturalnego oraz praw człowieka. Poprawa warunków i atmosfery w pracy. Szkolenia pracowników. Wprowadzenie zintegrowanego systemu zarządzania, szkolenia pracowników, zakup nowych maszyn, organizacja bezpiecznej pracy, uczestnictwo pracowników w życiu sportowym, akcje społeczne – wspieranie potrzebujących. Certyfikacja (np. środowiskowa, społeczna, jakości). Wprowadzenie innowacyjnych technologii w produkcji, budownictwie. Dofinansowanie dokształcania pracowników. Dodatkowe  ubezpieczenia emerytalne. Certyfikacja jakości, środowiskowa, bhp. Wspomaganie pracowników, szkolenia informujące, praktyka „otwartych drzwi”, sponsorowanie inicjatyw –
poprawienie komunikacji wewnętrznej. Wprowadzenie certyfikatów środowiskowych (w ramach tego szkolenia pracowników), certyfikaty jakości, troska o klienta. Przestrzeganie polityki szkoleń i ochrony środowiska. Zdobywanie certyfikatów środowiskowych, branżowych, tworzenie regulaminów zakładowych, szkolenia pracowników.

Firmy duże ( ponad 250 zatrudnionych). Wdrożenie proekologicznych technologii. Respektowanie zasad ochrony środowiska. Certyfikat zgodny z międzynarodową normą ISO 09001. Kierowanie się zasadami zrównoważonego rozwoju. Dofinansowanie kursów pozazawodowych dla pracowników, zajęć rekreacyjnych i sportowych. Wdrażanie polityk wewnętrznych w zakresie środowiska, zarządzanie zasobami ludzkimi. Stosowanie nowoczesnych technologii służących zrównoważonemu rozwojowi spółki i społeczeństwu.

Wspieranie finansowo klubów, organizacja konkursów i zabaw związanych z bezpieczeństwem na drodze dzieci w regionie, prowadzenie spotkań integracyjnych dla rodzin

pracowników, wspieranie projektów kulturalnych w mieście. Kursy, darowizny, inwestycje na rzecz lokalnych wspólnot. Finansowanie wypoczynku dla dzieci z ubogich rodzin. Dbanie o dobro człowieka i zapobieganie nierówności, dbanie o obronę praw człowieka. Informowanie załogi o podejmowanych działaniach i efektach, współpraca z samorządami. Darowizny i sponsoring sportowy, wprowadzenie ekologicznych materiałów do produkcji.

Inicjatywy podejmowane przez przedsiębiorcę – świadomie lub nieświadomie – w ramach CSR wymienione przez respondentów z Bułgarii

Firmy mikro i małe (1-9 i 10 – 49 zatrudnionych). Szkolenia z zakresu zasobów ludzkich, wprowadzanie kodeksu praktyk, albo wewnętrznych regulacji, zdrowie i bezpieczeństwo (bhp).

Firmy średnie (50 – 249 zatrudnionych). Polepszenie warunków pracy i wynagradzania. Polityka socjalna dla pracowników firmy: bony żywnościowe, koszty podróży. Polityka środowiskowa, wspieranie lokalnych inicjatyw, np. w szkołach, ochrona środowiska naturalnego, certyfikat jakości (potwierdzający dobrą reputację firmy). Redukcja zanieczyszczenia środowiska i ograniczenie kosztów zużycia energii, rozwój zasad bhp, szkolenia i rozwój kadry. Działania pijarowskie (PR) w zakresie wpływu zrównoważonego rozwoju (ZR) na społeczeństwo, wolontariat, wsparcie i społeczna integracja sierot, dzieci i ludzi starszych, opieka w zakresie dziedzictwa kulturowego, jakość i bezpieczeństwo produktów, dotacje, sponsoring, stypendia, kontrola zanieczyszczeń, ochrona środowiska, ochrona naturalnych

zasobów, recykling, ograniczenie kosztów zużycia energii, zaradzanie wpływowi na środowisko i zasoby naturalne, rozwój przepisów bhp, szkolenia i rozwój kadry, rozwój kariery zawodowej, programy związane z wolontariatem dla pracowników, programy dotyczące obiektywnych i sprawiedliwych zasad wynagradzania, satysfakcja i zaangażowanie pracowników, stypendia dla osób niepełnosprawnych, zapewnienie narzędzi i materiałów szkolnych, zapewnianie płatnych staży dla młodych i inteligentnych ludzi. Rozwój przepisów bhp, szkolenia, rozwój kadr, zaradzanie oddziaływaniem na środowisko, dotacje i sponsoring, zachęcanie do aktywność młodych inteligentnych osób. Przepisy bhp, ochrona środowiska, technologie zapewniające mniejsze zużycie energii, działania z korzyścią dla społeczeństwa.

Firmy duże (ponad 250 zatrudnionych). Udział w działaniach prospołecznych, wprowadzanie wewnętrznych regulacji, ochrona środowiska. Informowanie i konsultowanie. Działania zgodne z polityką ekologiczną, polityka równości, inicjatywy zgodne z oczekiwaniami i potrzebami społecznymi pracowników. Podejmowanie tych inicjatyw przez wszystkich przedsiębiorców, celowe i świadome inicjatywy podejmowane przez wszystkich przedsiębiorców. Działania związane ze środowiskiem, bhp, szkolenia i rozwój załogi,  kadry, jakość i bezpieczeństwo produktów. Działania są głównie związane z zarządzaniem zasobami ludzkimi, z operacjami finansowymi, namacalne, coś co się przydaje, a jest związane z ZR. Darmowe, coroczne badania dentystyczne, zniżki w stołówce.

5)      Zarówno dla respondentów z Polski jak i z Bułgarii głównymi przeszkodami w upowszechnianiu CSR (pytanie 5) są: niedostatek informacji (w Polsce – 42,71%, w Bułgarii – 31,03%) oraz niedobór zasobów gospodarczych (w Polsce – 18,75%, w Bułgarii – 34,48%). Główna różnica dotyczy czynnika cel nieistotny z punktu widzenia zadań i strategii, który przez respondentów bułgarskich w ogóle nie został wskazany jako przeszkoda w upowszechnianiu CSR, natomiast wśród polskich uzyskał stosunkowo dużo wskazań – 14,58% (tabela  …).

6)      Z kolei w przypadku działań, które mogą się przyczynić do upowszechniania CSR (pytanie 6) za najważniejsze respondenci w obu krajach uznali: wdrażanie budżetu zrównoważonego rozwoju (w Polsce – 30,48%, w Bułgarii – 23,29%), stosowanie polityki środowiskowej (w Polsce – 22,86%, w Bułgarii – 28,76%) Na kolejnym miejscu znalazło się stosowanie systemu zarządzania środowiskiem (w Polsce – 17,14%, w Bułgarii – 17,81%) oraz kwestie stosowanych technologii energetycznych (tabela  …).

7)      Do głównych działań społecznie odpowiedzialnych dotyczących pracowników (pytanie 7) respondenci – podobnie polscy, jak i bułgarscy – zaliczyli: politykę szkoleń i dokształcania zawodowego ponad ustalenia umów zbiorowych (w Bułgarii – 24,76%, w Polsce – 21,17%) oraz inicjatywy nastawione na rzecz potrzeb pracowniczych oraz na komunikację wewnętrzną (w Bułgarii – 19,05%, w Polsce – 22,07%). Różnice polegają na tym, że w Polsce na kolejnych miejscach znalazły się konsultacje i współudział pracowników/związków zawodowych (18,02%) oraz działania na rzecz niepełnosprawnych i wszelkich mniejszości (13,06%), zaś w Bułgarii odpowiednio: certyfikaty BHP wykraczające poza wymagania ustawy (16,19%), konsultacje i współudział pracowników/związków zawodowych (13,33%) oraz promocja równouprawnienia (10,48%). (W Polsce nieco częściej niż w Bułgarii podnoszono kwestię elastycznych godzin pracy (w Polsce – 8,56%, w Bułgarii – 6,67%). Chociaż czynnik ten w obu krajach występował najrzadziej).

8)      Działania społecznie odpowiedzialne w stosunku do klientów i dostawców (pytanie 8) w obu grupach firm koncentrują się głównie na doborze dostawców pod kątem certyfikacji jakości (w Bułgarii – 22,33%, w Polsce – 19,76%) oraz badaniu stopnia zadowolenia klientów (w Bułgarii – 19,42%, w Polsce – 14,92%). Różnica jaka możną dostrzec polega na tym, że wśród polskich respondentów działania CSR dotyczące dostawców i klientów są bardziej urozmaicone, wszechstronne niż wśród respondentów bułgarskich, częściej wiążą się z doborem dostawców pod kątem certyfikatów środowiskowych i/lub społecznych (w Polsce – 15,32%, w Bułgarii – 9,71%), stosowaniem certyfikatów jakości procesów/wyrobów (w Polsce – 14,52%, w Bułgarii – 11,65%), zawieraniem umów zakupów zawierających przestrzeganie określonych gwarancji społecznych lub środowiskowych (w Polsce – 12,90%, w Bułgarii – 11,65%), przestrzeganiem gwarantowanych warunków spłacania dostawców (w Polsce – 12,10%, w Bułgarii – 11,65%) (tabela …).

9)      Działania podjęte przez przedsiębiorstwa w ramach łączności z lokalną społecznością (pytanie 9) to przede wszystkim sponsorowanie inicjatyw kulturalnych, sportowych, artystycznych (w Polsce – 33,57%, w Bułgarii – 35%), komunikacja i łączność z lokalną społecznością, np. akcja „otwarte drzwi”(w Polsce –  23,78%, w Bułgarii – 18,34%), a także bezpośrednie inwestycje na rzecz inicjatyw społecznych (np. wolontariat, pomieszczenia do  dyspozycji miejscowych wspólnot) (w Polsce – 15,38%, w Bułgarii – 15%). Jako różnicę odnotować należy fakt, że w Bułgarii bardziej popularne są darowizny w skali lokalnej (w Bułgarii – 28,33%, w Polsce – 16,78%, ), natomiast w Polsce w skali międzynarodowej (w Polsce – 10,49%, w Bułgarii –  3,33%) (tabela …).

Analiza przedstawionych wyników upoważnia do wyciągnięcia następujących wniosków na temat działań społecznie odpowiedzialnych realizowanych przez  przedsiębiorstwa branży elektromaszynowej w Polsce, w województwie warmińsko – mazurskim i w Bułgarii (tabela X).

Tabela X. Podobieństwa i różnice w działaniach społecznie odpowiedzialnych realizowanych przez zbadane przedsiębiorstwa branży elektromaszynowej w Bułgarii i w Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim

Wyniki i wnioski z badań pozwalają pozytywnie zweryfikować hipotezę główną sprowadzającą się do konkluzji, iż w przedsiębiorstwach branży elektromaszynowej w Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim oraz w badanych firmach tej branży w Bułgarii działania CSR są praktyką spontaniczną, strategicznie nie wyodrębnioną, ale powszechnie stosowaną. Wydaje się również, że w przedsiębiorstwach bułgarskich – w przeciwieństwie do polskich – problematyka CSR jest bardziej świadomie realizowana, wspierana przez działania branżowe, ukierunkowana w pierwszej kolejności do wnętrza firmy (poprawa jakości, regulaminów wewnętrznych, warunków BHP, atmosfery i relacji z pracownikami), aby następnie poprawić dialog z klientami i wizerunek firmy w otoczeniu. W   przedsiębiorstwach polskich działania są bardziej wszechstronne i bardziej chaotyczne. W pierwszej kolejności  ukierunkowane na poprawę wizerunku i – w dłuższej perspektywie – wyników ekonomicznych firmy.

Wiedza pozyskana z badań, oraz doświadczenia  Bułgarskiej Izby Branżowej, posłuży do wypracowania, w trakcie sześciu sesji roboczych, modelu skutecznego upowszechniania rozwiązań CSR i strategii jego wdrożenia wśród przedsiębiorców i zarządzających z branży elektromaszynowej, w postaci przewodnika wdrażania społecznej odpowiedzialności.